Globalna pandemia ma ogromny wpływ na wiele elementów naszego życia. Bez zmian nie pozostała również kultura i sztuka, w tym teatr. W czasie ogólnoświatowej kwarantanny instytucje kultury i sztuki musiały zmienić model swojego funkcjonowania. Wiele z nich zdołało rozwinąć, bądź udoskonalić swoją obecność w świecie wirtualnym, a w szczególności w mediach społecznościowych oraz na różnorodnych platformach i komunikatorach. Wymuszona i przyspieszona mediatyzacja teatru może trwale wpłynąć na sposób odbierania kultury przez widza. Już teraz widoczne jest, że staliśmy się świadkami niezwykle ciekawego procesu, który wymaga głębszego przemyślenia. Czas ten dał okazję studentom Zarządzania Instytucjami Artystycznymi Uniwersytetu Gdańskiego do sporządzenia „case studies” (czyli studiów przypadku) na temat działalności wybranych instytucji w Polsce i na świecie podczas pandemii. Niektóre z nich prezentujemy w naszym projekcie. Badania i obserwacje były natomiast inspiracją do dalszego pogłębiania wiedzy o mediatyzacji teatru oraz do przyglądania się zmianom, które możemy zaobserwować i które zamierzamy omówić w rozdziale trzecim.
Wybrane przez nas przykłady ilustrują rozwiązania lokalne (trójmiejskie) – Gdański Teatr Szekspirowski, ogólnopolskie – Teatr Powszechny w Warszawie oraz globalne – Teatr Narodowy w Londynie.
- Gdański Teatr Szekspirowski jest unikalnym teatrem w Polsce, zapewniającym doświadczenie teatru podobne temu z czasów Szekspira. Wybudowany został na wzór teatru elżbietańskiego, z wychodzącą do widowni sceną otoczoną z trzech stron przez widownię oraz otwieranym dachem.
- Teatr przywołuje tradycje XVII-wiecznej szkoły fechtunku, w której niegdyś wykonywano ćwiczenia szermiercze oraz organizowano rozmaite występy, walki zwierząt oraz pokazy przedstawień teatralnych. Do szkoły często przyjeżdżały angielskie trupy aktorskie z inscenizacjami sztuk Szekspira.
- GTS jest dobrze znany na całym świecie – często współpracuje z zagranicznymi teatrami, między innymi dzięki organizowanym w jego siedzibie tygodniowym festiwalom, poświęconym konkretnym krajom. Teatr organizuje również Festiwal Szekspirowski, na który co roku zjeżdżają artyści z całego świata. Ze względu na sytuację związaną z pandemią w 2020 roku festiwal nie odbył się w wakacje – jego realizacja jest planowana na listopad.
- GTS łączy model teatru impresaryjnego i domu produkcyjnego. Oznacza to, że teatr posiada własny zespół techniczny i administracyjny, ale nie ma stałego zespołu aktorskiego – do teatru zaprasza się aktorów i przedstawienia powstałe w innych placówkach i zespołach. Z kolei dom produkcyjny to taki typ teatru, który produkuje lub współprodukuje wystawiane w swojej siedzibie przedstawienia.
- Założycielem i dyrektorem teatru jest profesor Jerzy Limon, wybitny znawca twórczości Szekspira, prezes Fundacji Theatrum Gedanense, autor licznych publikacji poświęconych teatrowi i twórczości słynnego Stradfordczyka.
- O swojej wizji Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego profesor Limon mówi w sposób następujący:
„Moim głównym celem jest uczynienie z Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego centrum artystyczno-edukacyjnego o charakterze międzynarodowym. Działalność edukacyjną prowadzimy od kilku lat, możemy się już pochwalić na tym polu pewnymi osiągnięciami. Organizujemy międzynarodowe konferencje, publikujemy kolejne książki, skupiamy wokół naszego projektu czołówkę szekspirologów i badaczy teatru. Chcemy zarazem tę aktywność stricte naukową wyprowadzić z zamkniętej przestrzeni uniwersyteckiej, tworząc dla niej nieco inną formułę”.
Prof. Jerzy Limon w: (teatralny.pl/rozmowy/szkatula-na-teatr,708.html)
- Gdański Teatr Szekspirowski przygotował podczas kwarantanny różne interesujące propozycje, na przykład wirtualne zwiedzanie teatru, projekt Teatralny Pasjans online, czy udostępnienie archiwalnych materiałów i projektów filmowych na Facebooku. Od 16 marca prawie każdego dnia były udostępniane różne wideoklipy. Aktywność Teatru Szekspirowskiego w mediach społecznościowych cieszy się niezwykłym zainteresowaniem ze strony użytkowników, którzy są chętni by obserwować i reagować na poszczególne posty. Pracownicy teatru zaczęli przede wszystkim używać środków, które mieli pod ręką. Zdecydowali się na udostępnienie filmów, które ukazują rejestrację wydarzeń ważnych dla historii GTS.
(Na podstawie studium przypadku autorstwa Natalii Szczepańskiej).
- Celem projektu Teatralny Pasjans było twórcze zaangażowanie i integracja seniorów, osób niepełnosprawnych oraz studentów. Pod nadzorem profesjonalnych reżyserów uczestnicy projektu przygotowali sceniczną adaptację jednej ze sztuk Williama Szekspira. Projekt miał na celu pobudzić pasję u ludzi, doprowadzić do integracji różnych środowisk, zaangażować osoby i grupy wykluczone społecznie, pomóc im przywrócić godność i dumę z ich własnych osiągnięć. Na stronie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego zostały udostępnione trzy spektakle powstałe w ramach tego projektu: „Antygona”, „Dziady” oraz „Wesele”.
(Na podstawie studium przypadku autorstwa Natalii Szczepańskiej).
- GTS stworzył projekt SzekspirOn//line, czyli internetowy serwis będący źródłem wiedzy o twórczości dramaturga. Na specjalnie utworzonej platformie umieszczane są różnorodne materiały podzielone na sekcje. Intro, czyli przedstawienie wybranego dramatu w pigułce; prapremiery – autorskie wykłady prof. Jerzego Limona; popkultura – wykłady multimedialne, skupiające się na współczesnych kontekstach kulturowych dotyczących sztuk Szekspira; rewizje – omówienie przez recenzentów teatralnych najważniejszych współczesnych realizacji twórczości dramaturga; perfomatywy – eksperymenty teatralno-cyfrowe tworzone przez artystów młodego pokolenia; konspekty edukacyjne oraz dodatkowe materiały umieszczane w mediach społecznościowych.
Na podstawie: on.teatrszekspirowski.pl/.
- GTS zapraszał także do wirtualnego zwiedzania wnętrza budynku. Przygotował w tym celu serię filmików zamieszczonych na platformie YouTube teatru oraz stronie projektu SzekspirOn//line.
- Magdalena Hajdysz, rzecznik GTS w rozmowie z Agatą Olszewską podkreśla:
„(...) pracownicy GTS zapraszają szczególnie dzieci i młodzież od 9 do 16 roku życia, ale i dorosłych czy młodsze dzieci zainteresowane teatrem, na krótkie spotkanie z Williamem Szekspirem i jego dziełami w ramach projektu SzekspirOn – EDU. Oprócz ciekawych opowieści, pracownicy z Działu Edukacji teatru zaplanowali różnego rodzaju zadania do wykonania dla młodych widzów, takie jak znalezienie fragmentu w danej sztuce Szekspira i próba jego interpretacji, wyszukanie ciekawostki czy podzielenie się swoim spojrzeniem na omawiamy temat”.
(Gdański Teatr Szekspirowski w czasie pandemii. Zwiedzanie i edukacja online, z dn. 14 kwietnia 2020 r. www.gdansk.pl/wiadomosci/gdanski-teatr-szekspirowski-w-czasie-pandemii-zwiedzanie-i-edukacja-online-wkrotce-wiecej,a,168558) - Pomimo trudności związanych z tymczasowym zawieszeniem działalności, GTS nie zrezygnował z tradycji świętowania Urodzin Szekspira. W tym roku uroczystość została przeniesiona do Internetu. Konferencja Polskiego Towarzystwa Szekspirowskiego odbyła się 23 kwietnia – w 456. urodziny Szekspira. Wzięli w niej udział badacze twórczości dramatopisarza pochodzący z całej Polski. Dołączyć do wydarzenia, a tym samym dowiedzieć się o pisarzu więcej, mógł każdy zainteresowany. Ponadto, na Facebooku urządzono happening, który polegał na stworzeniu wirtualnej kartki urodzinowej dla Szekspira. Osoby, chcące wziąć w nim udział, musiały udostępnić wideoklip, w którym zdmuchiwały świeczki urodzinowe i składały pisarzowi życzenia.
(Na podstawie studium przypadku autorstwa Natalii Szczepańskiej).
- Teatr Powszechny imienia Zygmunta Hübnera w Warszawie został założony w 1944 roku. Wcześniej w siedzibie teatru mieściło się kino Bomba, następnie przemianowane na Popularne. Pierwszym dyrektorem teatru był Jan Mroziński, a pierwszym wystawionym tam przedstawieniem była Moralność Pani Dulskiej – w 1945 roku.
- Hasło przewodnie: „teatr, który się wtrąca”, Powszechny zawdzięcza swojemu długoletniemu dyrektorowi, Zygmuntowi Hübnerowi, którego wypowiedź cytujemy poniżej.
- Program teatru odzwierciedla przyświecające działaniom instytucji motto. Jest bogaty w spektakle dotykające kontrowersyjnych tematów, wzbudzające u odbiorców wiele emocji i prowokujące do dyskusji. W prezentowanych w Powszechnym przedstawieniach poruszane są takie kwestie, jak: kryzys uchodźczy, pedofilia w kościele, kryzys klimatyczny, feminizm, ksenofobia, odradzający się faszyzm. Powszechny chce być nie tylko miejscem wystawiania spektakli, ale także przestrzenią sprzyjającą spotkaniu, konfrontacji postaw i przepracowywaniu konfliktów.
- Teatr realizuje spektakle w zakresie kilku obranych przez siebie bloków tematycznych, nawiązujących do wymienionych wyżej zagadnień. W jego repertuarze znajdują się przedstawienia o uchodźstwie, ekologii, demokracji, kapitalizmie. W Teatrze Powszechnym przeprowadzane są również seminaria i debaty, organizowane są także wystawy dzieł sztuki, warsztaty i inne wydarzenia.
- Dream Adoption Society to kolektyw artystyczny, który współpracuje z teatrem i zajmuje się projektami związanymi z techniką wirtualną i rozszerzoną rzeczywistością. Grupa tworzy spektakle, instalacje i performanse łączące VR, holografy, rozszerzoną rzeczywistość i technologię 3D z realnymi aktorami i scenografią. W efekcie tej współpracy powstały dotąd takie spektakle, jak: „Boska komedia” w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego, „Skończyć z sądem bożym” Martiala Canterela oraz transmitowane na żywo w okresie pandemii przedstawienie „Boska komedia wersja 2.2 – medytacja VR na żywo”.
O Teatrze Powszechnym:
W wywiadzie udzielonym portalowi e-teatr.pl (8 lipca 2020), Paweł Sztarbowski – Dyrektor Artystyczny – przedstawia główne założenia, którymi kieruje się w swojej działalności Teatr Powszechny. Zwraca uwagę na to, co jest dla Powszechnego najważniejsze: w tworzeniu spektakli, w metodach współpracy z aktorami oraz w poszukiwaniach nowych metod i narzędzi pracy. Sztarbowski zwraca uwagę na następujące kwestie:
„(…) staramy się zapraszać artystów, którzy proponują różne estetyki, bo to jest w gruncie rzeczy narzędzie. Ważniejsze jest dla nas to, co artysta ma do powiedzenia, jak potrafi uchwycić to «tętno życia», o którym wspomina Hübner”.
„Staramy się tworzyć teatr, który odpowiada na wyzwania globalizacji. Te decyzje wynikają przede wszystkich z naszej potrzeby rozpoznawania rzeczywistości”.
„Krzysztof Garbaczewski od lat eksperymentuje z nowymi technologiami w teatrze. Cieszę się, że mogliśmy stworzyć przestrzeń dla jego poszukiwań dotyczących VR i tego, co on sam nazywa «sceną wirtualną». Szczególnie w czasie epidemii te poszukiwania wydają się istotne, bo duża część naszego życia stała się czymś w rodzaju sceny wirtualnej”.
(www.e-teatr.pl/powszechny-nadal-sie-wtraca-1041).
Aktor teatralny i filmowy, reżyser, dyrektor teatrów – Teatru Polskiego we Wrocławiu (sezon 1962/1963), Starego Teatru w Krakowie (1963-1970) oraz Teatru Powszechnego w Warszawie (1974-1989). Jako reżyser zajmował się zarówno klasyką, jak i sztukami współczesnymi. Realizowane przez niego spektakle często odnosiły się do bieżących problemów i sytuacji politycznej w Polsce. Jednym z przykładów może być wystawiony w Teatrze Powszechnym w 1977 roku „Lot nad kukułczym gniazdem” – historia o poddanych ograniczeniom pacjentach zakładu psychiatrycznego – odczytywany w kontekście PRL-u. Hübner prowadził „teatr nieobojętny”, interesujący się współczesnym człowiekiem i jego położeniem w świecie. Uważał, że w teatrze należy podejmować kwestie społeczne w sposób odważny, co często prowadziło do zdjęcia sztuki z afisza (jak na przykład w przypadku inscenizacji „Szewców” w Teatrze Wybrzeże, której premiera została wstrzymana przez cenzurę w 1957 roku). I chociaż reżyser nie był lubiany przez ówczesną władzę, w środowisku teatralnym uważano go za ważnego twórcę. W latach 1957-1991 Hübner realizował także spektakle dla Teatru Telewizji, w niektórych z nich pełnił rolę aktora. Jako aktor pojawiał się jednak głównie w filmach – jego pamiętną rolą jest postać majora Henryka Sucharskiego w filmie „Westerplatte” w reżyserii Stanisława Różewicza.
Na podstawie: internetowej Encyklopedii Teatru Polskiego (encyklopediateatru.pl/autorzy/1083/zygmunt-hbner).
Zygmunt Hübner o teatrze:
„Jestem zwolennikiem teatru, który się wtrąca. Określenie jest nieprecyzyjne, ale nie znajduję lepszego. Teatru, który się wtrąca do polityki, do życia społecznego i do najbardziej intymnych spraw ludzkich. Teatru, który w tych sprawach ma własne zdanie, otwarcie je wypowiada i stara się go bronić – ze sceny, ma się rozumieć. Teatru, który w swoim programie nie kieruje się obchodami rocznicowymi, a tętnem życia, teatru wyczulonego na problematykę dnia”.
(www.e-teatr.pl/powszechny-nadal-sie-wtraca-1041).
Paweł Sztarbowski o zamknięciu teatrów:
„Sytuacja jest bardzo trudna dla wszystkich ludzi teatru, bo straciliśmy to, co w teatrze najważniejsze – możliwość zgromadzeń, a tym samym żywego i bezpośredniego kontaktu z widownią. Tej energii nie da się niczym zastąpić. Jednocześnie staramy się podtrzymywać kontakt z widzami poprzez działania realizowane w ramach projektu «Teatr minimum. Powszechny online»”.
(www.e-teatr.pl/powszechny-nadal-sie-wtraca-1041).
Zespół Teatru Powszechnego o działaniach podjętych w czasie zamknięcia:
„Już na początku epidemii uruchomiliśmy program «Powszechny online. Teatr minimum», w ramach którego udostępnialiśmy nagrania spektakli, zagraliśmy na żywo «Boską komedię wersję 2.2 – medytację VR» w reżyserii Krzysztofa Garbaczewskiego, organizowaliśmy webinaria i internetowe czytania książek («Księga z San Michele» Axela Munthego, książki z Wydawnictwa «Krytyki Politycznej» oraz książka dla młodzieży «Ale teatr!» Barbary Hanickiej), a także dzieliliśmy się z widzami aktorskimi, filmowymi pamiętnikami z czasów kwarantanny. Przygotowane przez nas materiały udostępniane od marca do lipca miały ponad 350 tysięcy wyświetleń, co dowodzi, że widzowie nawet w trudnym czasie samoizolacji nie rezygnują ze sztuki i potrzebują kontaktu z kulturą. Dlatego chcemy wykorzystać to doświadczenie i pracujemy obecnie nad stworzeniem bardziej funkcjonalnej, autonomicznej platformy z treściami online”.
(www.powszechny.com/aktualnosci/podsumowanie-sezonu-2019-2020-i-dalsze-plany-repertuarowe.html).
- W czasie pandemii wiele teatrów przeniosło swoją działalność do przestrzeni wirtualnej. Większość z nich udostępniała nagrania spektakli z poprzednich sezonów, odbywała premiery online, tworzyła na bieżąco nowe wirtualne projekty.
- Przykładem sprawnej działalności w przestrzeni wirtualnej może być Teatr Narodowy w Londynie. Teatr nagrywa większość swoich produkcji w celu ich późniejszych projekcji w kinach na całym świecie. W czasie lockdownu, National Theatre (NT) udostępniał nagrania spektakli na platformie YouTube i osiągnął ogromną liczbę wyświetleń – równa się ona zapełnieniu wszystkich trzech scen teatru na przestrzeni 11 lat! Tylko w ciągu jednego tygodnia farsa „One Man, Two Guvnors” została wyświetlona 2,6 mln razy.
- Ze względu na zasięg i ogólną dostępność akcji bez obaw można powiedzieć, że jest to jedna z najszerzej zakrojonych pandemicznych akcji teatralnych, w pełni realizująca założenia NT.
(Na podstawie studium przypadku autorstwa Zofii Pinkiewicz)
- Aktywność w mediach społecznościowych, wykorzystywanych przez The National Theatre znacznie się zwiększyła w czasie pandemii. Wszystkie media skupiają się na promocji akcji „NT at home”, a w szczególności wspierania organizowanych za ich pośrednictwem zbiórek pieniędzy.
(Na podstawie studium przypadku autorstwa Zofii Pinkiewicz)
- Działalność online NT nie została potraktowana zastępczo, tylko wykorzystana jako kolejny sposób na zebranie funduszy niezbędnych do działalności teatru. Zdołał on nie tylko utrzymać, ale wręcz podnieść swoje standardy, postępując zgodnie z deklarowaną misją, dzięki czemu osiągnął większą niż kiedykolwiek dostępność. Warto podkreślić, że dostępność stanowi jeden z poważnych problemów teatru – ponieważ ten, ze względu na swoją specyfikę, jest bardzo silnie związany z miejscem, co utrudnia wymianę doświadczeń, a tym samym ogranicza jego rozwój. Twórcom związanym z National Theatre udało się przekroczyć tę granicę, a w konsekwencji pokazać, że nawet sytuacja kryzysowa może być motywacją do wdrożenia nowych sposobów działania.
(Na podstawie studium przypadku autorstwa Zofii Pinkiewicz)
- Pandemia nie powstrzymała niektórych teatrów i zespołów przed pracą nad nowymi przedstawieniami. Na przykład Teatr Powszechny w Warszawie wystawił premierę „Boskiej komedii wersji 2.2” w formie relacji na żywo. Z kolei The Maltings Theatre w St Albans w Wielkiej Brytanii wystawił spektakl „Wieczór trzech króli” na platformie Zoom. Widownia łączyła się na żywo z aktorami, którzy w miarę możliwości odgrywali całe przedstawienie.
- W Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego powołano na początku pandemii specjalny zespół ekspercki, który ma za zadanie monitorować sytuację teatrów w trakcie zamknięcia i oferować artystom wsparcie. Do zespołu przyłączyło się wiele instytucji z całej Polski.
- Prowadzone są w tym zakresie badania społeczne. Według Infuture.Institute, „brakuje nam także wyjść do kina, teatru czy koncertów na żywo. Prawie 1/4 Polaków deklaruje, że jak tylko będzie taka możliwość weźmie udział w wydarzeniach kulturalnych” (infuture.institute/raporty/renewed-reality/).
- Pandemia jest dla instytucji kultury dużym ciosem. Według statystyk GUS-u, w pierwszym kwartale 2020 roku z rejestru REGON wyrejestrowały się 144 działalności związane z wystawianiem przedstawień artystycznych. Ponad połowa badanych instytucji kultury wskazała, że odczuła negatywne skutki pandemii. Największy odsetek twórców wskazujących na negatywne skutki pandemii stanowią podmioty zajmujące się produkcją filmową i muzyczną.
