.jpg)
- Awangarda jest nazwą dotyczącą wielu zróżnicowanych tendencji w sztuce XX wieku. Powszechnym założeniem wśród reprezentujących ten prąd twórców było odrzucenie stosowanego w dziełach klasycznych mimetyzmu (czyli wiernego przedstawiania rzeczywistości), a tym samym łamanie dotychczas obowiązujących w sztuce zasad.
- Do najważniejszych awangardowych nurtów w różnych dziedzinach sztuki należą: futuryzm, niemiecki ekspresjonizm, fowizm, kubizm, konstruktywizm, dadaizm, surrealizm.
- Awangarda w teatrze często łączy się z ogólnymi nurtami awangardowymi w sztuce, na przykład z surrealizmem czy ekspresjonizmem. Z biegiem czasu wykształciło się wiele nowych nurtów, stricte teatralnych, jak na przykład teatr eksperymentalny czy teatr absurdu.
- Jednym z bardziej znanych polskich artystów teatralnych reprezentujących nurt awangardy jest Stanisław Ignacy Witkiewicz, znany między innymi jako autor „Szewców”. Stworzył on koncepcję czystej formy, w ramach której odrzucał zasadę chronologii zdarzeń i ciągłości fabuły. W dziełach czystej formy ignorowano również normy etyczne, prawa psychologii, fizyki i biologii.
- Inni ważni polscy twórcy uznawani za przedstawicieli awangardy, to na przykład: Witold Gombrowicz, który napisał m.in. powieść „Ferdydurke”, czy dramaty „Iwona, księżniczka Burgunda” i „Ślub”, oraz Sławomir Mrożek, autor „Tanga”, „Policji”, czy też „Emigrantów”.
- Warto także zwrócić uwagę na awangardzistów spoza dziedziny literatury. Katarzyna Kobro, Władysław Strzemiński, Maria Jarema, Barbara Kozłowska, Tadeusz Kantor to tylko niektórzy z polskich artystów awangardowych, którzy zajmowali się malarstwem, rzeźbą, scenografią. Do ich prac odsyłamy w źródłach uzupełniających.
- Reprezentanci ruchu awangardy w sztukach wizualnych za granicą to chociażby: Wassily Kandinsky, Pablo Picasso, Sophie Taeuber-Arp, Natalia Gonczarowa. Wszyscy z nich w dużym stopniu przyczynili się do kształtowania nowych tendencji w malarstwie, co miało również wpływ na inne sztuki, w tym teatr.
- Za jednego z założycieli i najważniejszych przedstawicieli teatru absurdu zwykło się uznawać Irlandczyka Samuela Becketta (ur. w 1906 roku w Dublinie, zm. w 1989 roku w Paryżu). Początkowo pisarz tworzył w języku angielskim, jednak kiedy wyemigrował do Francji, zaczął pisać w języku francuskim.
- Wczesne prace Becketta, takie jak trylogia „Molloy” (1951), „Malone umiera” (1951) oraz „Nienazywalne” (1953) poprzez swoje eksperymenty ze strukturą oraz zawiłymi wędrówkami bohaterów przyczyniły się do późniejszego powstania eksperymentalnego nurtu, jakim była „nowa powieść”.
- Największym sukcesem oraz dziełem, które nieodłącznie połączyło twórczość Becketta z teatrem absurdu była wystawiona w reżyserii Rogera Blina w 1953 roku sztuka pod tytułem „Czekając na Godota”. W utworach zaliczanych do nurtu teatru absurdu widzimy stopniową redukcję znaczenia postaci i intrygi na rzecz eksponowania zagadnień związanych z filozofią egzystencjalizmu i zwrócenia się ku tematom poruszającym tragizm istnienia.
- Pomimo że to „Czekając na Godota” było pierwszym dramatem Irlandczyka wystawionym na scenie oraz tym, dzięki któremu zyskał popularność, nie jest to jego pierwszy dramat. Debiutancki dramat Becketta nosi tytuł „Eleutheria” i powstał w 1946 roku. Zgodnie z wolą autora utwór ten przez bardzo długi czas nie był przeznaczony do druku ani tłumaczenia. (O dramacie w sekcji „Webinaria” Tomasz Wiśniewski rozmawia z Antonim Liberą.)
- Polska prapremiera „Czekając na Godota” miała miejsce 25 stycznia 1957 roku, a wyreżyserował ją Jerzy Kreczmar w Teatrze Współczesnym w Warszawie.
- Utworem, w którym Beckett dokonał najdalej posuniętej redukcji bohaterów oraz tekstu, jest dramat „Oddech” (ang. „Breath”), często nazywany najkrótszym dramatem świata. W sieci można znaleźć kilka jego nagrań, a większość zapisów trwa około minuty.
- W 1969 roku pisarz został uhonorowany Literacką Nagrodą Nobla – jak czytamy w uzasadnieniu, za to, że: „w nowych dla dramatu i prozy formach ukazuje wzniosłość człowieka w jego skrajnym opuszczeniu”. Warto odnotować, że właśnie w 1969 roku interludium „Oddech” pokazano na scenie po raz pierwszy.
Choć początkowo twórczość Samuela Becketta odczytywano jako zerwanie z tradycyjnym rozumieniem literatury, dramatu i teatru, to obecnie badacze dostrzegają w niej całe spektrum odniesień artystycznych i kulturowych. Odniesienia te dotyczą dzieł i twórców, reprezentujących rozmaite dziedziny sztuki, a do najważniejszych z nich należą:
- Biblia (pozostaje dla Becketta stałym punktem odniesienia),
- Dante Alighieri oraz jego „Boska komedia”,
- dramatopisarze tacy, jak: Sofokles, William Szekspir i Jean Baptiste Racine,
- pisarze irlandzcy: John Millington Synge, William Butler Yeats,
- filozofowie, jak chociażby Kartezjusz,
- angielski romantyk Percy Bysshe Shelley,
- malarze: Caspar David Friedrich i Caravaggio, Rembrandt (ich dzieła stanowiły niekiedy inspirację dla dramatów pisarza),
- kompozytorzy, jak chociażby Franz Schubert.
Nie możemy oczywiście przy tym zapomnieć, że Beckett interesował się współczesną mu sztuką awangardową.
Twórczość Samuela Becketta staje się na nowo niezwykle aktualna w dobie globalnej pandemii, jako że pisarz opisuje wiele z niepokojących przeżyć wewnętrznych, których doświadczamy w świecie niepewności i izolacji. W eseju „Ugór porosły wrzosem” pisze o tym Tomasz Wiśniewski, założyciel Beckett Research Group in Gdańsk. Warto pamiętać, że są to zapiski z marca i kwietnia 2020 roku:
„Końcówka w teatrze The Old Vic miała nabierać pełniejszych znaczeń dopiero po powrocie do kraju. W ciągu tygodnia znany nam świat nagle przestał istnieć. Wyjazd do Londynu stał się niemożliwą do realizacji fanaberią, teraz, gdy mowa o maskach, to nie o tych teatralnych, samo wyjście do galerii okazuje się niemożliwe, niedostępny jest las, nieosiągalna plaża, zamknięto szkoły, uniwersytety, galerie, muzea, nawet molo, a próżniacze szwendactwo podlega jurysdykcji karnej. Niespodziewanie znaleźliśmy się na nowo w świecie Becketta i doświadczamy mrocznych sekretów zniewolenia, niepewności przesłanek, którymi jesteśmy karmieni. Pogrążeni w natrętnie depresyjnych myślach, drążymy pytanie, czy aby na zewnątrz rzeczywiście nie czyha na nas zguba?
Przyjrzyjmy się zresztą innym światom Becketta. Oszalała introwertyczka May w Krokach chodzi w tę i z powrotem po swoim pokoju, na pograniczu światów, mamiona dochodzącym skądś głosem matki. W Szczęśliwych dniach torturowana przez piekielne słońce Winnie, ziarnko po ziarnku wrastająca w kopiec piasku, ze wszystkich sił – jak wielu z nas podczas pandemii – usiłuje zachować pozory normalności. Wreszcie: opis doświadczenia niekończącego się wyczekiwania na to, co nadejdzie (jak choćby kresu tego długiego szarego dnia), zostało zakodowane na stałe w najsłynniejszym dramacie Becketta, Czekając na Godota. Niemal siedemdziesiąt lat po premierze Czekając na Godota, Końcówka, Kroki – podobnie jak wiele arcydzieł, choćby [...] BurzaWilliama Szekspira, czy Dżuma Alberta Camusa – znów stają się aktualne, odzwierciedlając nasze przeżycia codzienne, a przy tym pomagają okiełznać głęboki niepokój, opanować przytłaczającą niekiedy frustrację. W świecie wyludnionych ulic z kierowcami w maseczkach, nerwowego omijania napotykanych przechodniów i robienia zakupów w foliowych rękawiczkach jeszcze trudniej przystać na upowszechniony przez Martina Esslina termin Teatr Absurdu. Beckett jawi się dziś jako artysta czystego mimetyzmu, jako profetyczny realista.
Kiedy czytamy na nowo te wszystkie znane od dawna strony [...] dosadniej jawi się koncepcja najdonioślejszego, moim zdaniem, utworu Becketta. Company/Compagnie/Towarzystwo szkicuje opowieść dochodzącą do pogrążonej w ciemności postaci. Ten osamotniony słuchacz, opowiadacz, ta wymyślona postać, narrator, przedmiot, podmiot – pozwala czytelnikowi doświadczyć rzeczywistej obecności poprzez fikcję, sugerując zarazem, że takie jest właśnie najgłębsze doświadczenie ludzkie. Wymyślamy sobie formy obecności, wytrwale walczymy z żywiołami burzy, by na koniec uświadomić sobie, że w tym świecie, koniec końców, pozostajemy sami. Tak właśnie kończy się Towarzystwo „Aż słyszysz w końcu, jak słowa zbliżają się do kresu. Jak każde z tych pustych słów zbliża się do ostatniego. […] I jesteś jak zawsze. // Sam.”
(Tomasz Wiśniewski, „Ugór porosły wrzosem”, goyki3.pl/2020/05/06/ugor-porosly-wrzosem-tomasz-wisniewski/, dostęp 20.09.2020).
Antoni Libera w wywiadzie Mariusza Cieślika
„Postawa i metoda artystyczna Becketta jest z gruntu kartezjańska. Polega na redukcji. Beckett zaczyna od oczyszczenia przedpola. Odrzuca stopniowo wszystko, co wie pośrednio – przez trwającą już parę tysięcy lat kulturę jako źródło niezliczonych mitów, fantazji i przekonań, słowem całą sferę niepewności. I próbuje odnaleźć jakiś dziewiczy punkt wyjścia, na którym mógłby się oprzeć i zacząć samowiedzę od początku”.
(www.rp.pl/Kultura/312219929-Antoni-Libera-Samuel-Beckett-to-uciekinier-z-zycia-ktory-nie-uczestniczy-w-orgii-swiata.html, dostęp: 21.09.2020).
Enoch Brater, „Przewrotne interwencje Becketta”
„Beckett sygnuje swój dramat w sposób ostentacyjny, namacalny i tak rzeczywisty, że możemy to wyczuć niemal na każdym kroku. Autor sam zdawał sobie z tego sprawę, mówiąc o jednej ze swych ostatnich sztuk «Wtedy gdy», że jest «czymś spoza Becketta». Nawet biorąc pod uwagę tę wszechobecność autorskiego «podpisu», zaznaczoną czymś więcej niż pojedyncze mrugnięcie czy skinienie głowy, odczytanie jego znaczeń jest trudniejsze, niż mogłoby się wydawać”.
(„Back to the Beckett Text”, red. Tomasz Wiśniewski, Gdańsk, Sopot 2012, s. 50).
SE Gontarski, „Beckett a awangarda”
„Ogromne zainteresowanie Beckettem prowadzi do wielu istotnych pytań o rolę jego twórczości w XXI wieku. Niektórzy uznali, że popularność artysty tonuje awangardowy charakter jego teatru, łagodzi eksperymentalny wymiar twórczości, oswaja go, by nie powiedzieć: przemienia w <klasyka>, w artystę przyswojonego i podziwianego przez klasę średnią, <klasyka> o którym należy powszechnie nauczać w szkołach”.
(S.E. Gontarski, „Przedstawienie Becketta”, Gdańsk 2016, s. 65)
„Ponownie mamy do czynienia z przekierowaniem twórczości Becketta ku jej awangardowym korzeniom dzięki sztukom performatywnym XXI wieku. W przypadku tekstów Becketta możliwa jest praca z instalacjami przestrzennymi, jego twórczość okazuje się dla nich dogodnym materiałem. Właśnie dzięki temu utwory Becketta wkraczają, nieskażone, w nową przestrzeń poetycką, stają się częścią nowej poetyki”.
(S.E. Gontarski, „Przedstawienie Becketta”, Gdańsk 2016, s. 71-72)
Tomasz Wiśniewski, „Beckett w Polsce – wyzwania na dziś”
„Wszechstronna i głęboka erudycja dorastającego w zamożnej i protestanckiej – czytaj: elitarnej – rodzinie młodzieńca, z pewnością przyczyniła się nie tylko do wykształcenia silnego poczucia alienacji w katolickiej, ukierunkowanej narodowo społeczności (przypomnijmy – Republika Irlandii powstała w 1922 roku, gdy Beckett miał 16 lat), lecz również umacniała ambicja kosmopolityczne, mające w swoim czasie motywować jego decyzję o opuszczeniu prowincjonalnej Irlandii na rzecz metropolitalnego Paryża”.
(Tomasz Wiśniewski, „Beckett w Polsce – wyzwania na dziś”, „Tekstualia” 2018, nr 4 (55), s. 4).
Aleksandra Wachacz, „Samuel Beckett i jego emigranci”
„Samuel Beckett na początku drugiej wojny światowej na zawsze opuścił ojczystą Irlandię, aby zamieszkać we Francji. Jego bilingwizm pozostaje niewyczerpanym źródłem tematów rozpraw i analiz, choć dopiero od lat osiemdziesiątych (Beckett zmarł w 1989 roku) «irlandzkość» Becketta jest postrzegana jako ważny element recepcji jego twórczości”.
(A. Wachacz, „Samuel Beckett i jego emigranci”, „Tekstualia” 2017, nr 4 (51) s. 93).
Twórczość Samuela Becketta przypisywana jest do nurtu zwanego Teatrem Absurdu. Termin ten upowszechnił w latach sześćdziesiątych Martin Esslin, określając nim grupę dramatopisarzy debiutujących w tamtym czasie i budzących niezrozumienie wśród bardziej konserwatywnej części widowni. Kategoria absurdu odnosiła się przede wszystkim do sytuacji egzystencjalnej pozbawionej instancji wyższej, a zatem absurdalnej, pozbawionej sensu. Doskonałym źródłem opisującym kategorię Teatru Absurdu (i wszelkich innych informacji) jest Encyklopedia Britannica online: www.britannica.com/art/Theatre-of-the-Absurd.
Eugène Ionesco
Francuski dramaturg (ur. 26.11.1909 w Slatinie, zm. 28.03.1994 w Paryżu). Pisał sztuki groteskowe, awangardowe, zaliczające się do teatru absurdu, a także sztuki bardziej tradycyjne. Uznawane obecnie za jego najważniejsze dzieła dramaty: „Łysa śpiewaczka” (wystawiona w 1950 roku), „Lekcja” (1951) oraz „Krzesła” (1952) początkowo wydawały się porażką. Dopiero po ukazaniu się pochlebnych recenzji przedstawień, Ionesco zyskał powszechne uznanie i popularność wśród publiczności. Inne ważne dzieła dramaturga to między innymi „Nosorożec”, „Tragedia języka” oraz „Kubuś, czyli uległość”. (www.britannica.com/biography/Eugene-Ionesco).
Jean Genet
Francuski pisarz i dramaturg (ur. 19.12.1910 w Paryżu, zm. 15.04.1986 tamże). Znaczną część młodości spędził na podróżach przez Europę, ponadto, był wielokrotnie osadzany w więzieniach. Właśnie w jednym z nich, we Fresnes (Francja) napisał pierwszy poemat: „Skazany na śmierć” oraz pierwszą powieść: „Matka Boska Kwietna”. Uniknął skazania na dożywocie i został ułaskawiony za swoje wykroczenia dzięki wstawiennictwu Jeana Cocteau, Jean-Paula Sartre’a, Pabla Picassa oraz innych ważnych osobistości. Po wyjściu z więzienia, Genet kontynuował pisanie oraz zabierał głos w sprawach politycznych. Do jego ważniejszych dzieł zaliczane są dramaty: „Balkon”, „Murzyni”, „Parawany”, autobiograficzny „Dziennik złodzieja” oraz tekst polityczny o masakrach uchodźców palestyńskich w Sabrze i Szatili, „Cztery godziny w Szatili”. (www.britannica.com/biography/Jean-Genet).
Harold Pinter
Angielski pisarz, dramaturg, reżyser i scenarzysta (ur. 10.10.1930 w Londynie, zm. 24.12.2008 tamże). Był nie tylko jednym z głównych twórców teatru absurdu, ale także tak zwanej „komedii zagrożenia” (utwór charakteryzujący się kafkowską grozą, trudną do zdefiniowania, wiszącą nad bohaterami dramatu do samego jego końca; u Pintera połączona z groteską). Jego najważniejsze dzieła to „Urodziny Stanleya” (1957), „Pejzaż” (1967), „Cisza” (1968), „No Man’s Land” (1975). W 2005 roku przyznano mu literacką Nagrodę Nobla. (www.britannica.com/biography/Harold-Pinter).
Tom Stoppard
Brytyjski dramaturg i scenarzysta czeskiego pochodzenia (ur. 3.07.1937 w Zlinie). Jego debiutancka sztuka to „Rosenkrantz i Guildenstern nie żyją”, groteskowa historia dwóch postaci drugoplanowych z „Hamleta” Szekspira, łącząca w sobie elementy absurdu z problematyką egzystencjalną. Sztuka odniosła duży sukces, została wystawiona w Teatrze Narodowym w Londynie w 1967 roku oraz na Broadwayu w Stanach Zjednoczonych. Stoppard jest także scenarzystą filmowym, między innymi nagrodzonego Oscarami „Zakochanego Szekspira”. Inne ważne sztuki tego dramaturga to „The Real Inspector Hound” (1968), „Jumpers” (1972) oraz „Travesties” (1974; nagrodzone Tony Award). (www.britannica.com/biography/Tom-Stoppard).
- Większość pełnych artykułów, z których zostały zaczerpnięte cytaty, można znaleźć w monograficznym numerze czasopisma „Tekstualia”, „Beckett w Polsce” (2018, nr 4):
- Wśród materiałów dostępnych online, podstawowe informacje na tematy awangardy w sztuce i teatrze można znaleźć w:
- Wśród licznych witryn internetowych pokazujących twórczość artystów awangardowych polecamy:
- mnk.pl/fotogalerie/dziela-awangardy
- mnk.pl/fotogalerie/idzie-mlodosc-i-grupa-krakowska
- mnk.pl/fotogalerie/przestrzen-wystawy-potega-awangardy
- Barbara Kozłowska: repozytorium.fundacjaarton.pl/index.php?action=view/category&catid=26&lang=pl
- Katarzyna Kobro: zasoby.msl.org.pl/martists/view/132
- Maria Jarema: www.imnk.pl/strona_glowna.php?autor=134
- Władysław Strzemiński: zasoby.msl.org.pl/martists/view/47
- Tadeusz Kantor: culture.pl/pl/galeria/prace-tadeusza-kantora-galeria
- Rozmowy z Antonim Liberą na temat twórczości Becketta:
- www.rp.pl/Kultura/312219929-Antoni-Libera-Samuel-Beckett-to-uciekinier-z-zycia-ktory-nie-uczestniczy-w-orgii-swiata.html
- teologiapolityczna.pl/antoni-libera-o-koncowce-samuela-becketta-3
- www.antoni-libera.pl/node/106
- www.polskieradio.pl/8/2382/Artykul/2005612,Libera-o-dzielach-Becketta-nie-sa-do-zwyklego-czytania
